سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»، گزیده ای از کتاب مفاتیح الحیات، اثر گرانقدر حکیم متألّه حضرت آیت الله جوادی آملی را در ارتباط با مباحث مرتبط با موضوع اهمیت بهداشت و سلامت منتشر می کند.

قرآن‌کریم و توصیه های پیامبران و ائمه اطهار در قالب آیات، احادیث و سیره، بر ضرورت و اهمّیت موضوع سلامتی، بهداشت و تأثیر آن در زندگی دنیوی و اُخروی اشاره فراوان دارند. بر این اساس در مبانی بهداشت اسلامي، رعایت و حفظ سلامتی از مصالح عمومی نظام اجتماعی و بخشي از مسئولیت همگانی شمرده می شود که ایمان و فطرت بزرگ‌ترین خاستگاه و انگیزه‌ آن می‌باشند.

در نظام بهداشت و سلامتی اسلام، بهره مندی انسان از نعمت‌ هاي الهی براي رسیدن به تکامل و خشنودی خداوند ضروری بوده و مواظبت و پیشگیری از آسیب ‌ها و آلودگی‌ ها واجب دانسته می‌شود؛ به گونه ای که برای رسیدن به این ضرورت در ابعاد جسمانی و معنوی ـ در سه حیطة «شناختی»، «رفتاری» و «عاطفی» ـ نظامی مدوّن و اصول و قواعدی برای حفظ سلامتی انسان و رستگاری او ارائه می دهد و برنامه زندگی ‌اش را از آغاز شکل گیری تا رسیدن به روز رستاخیز در ابعاد مختلف فردی ـ اجتماعی در قالب وظايفی مثل رعایت بهداشت تغذیه، سلامتی جسمی، روحی و جنسی، تنظیم مي‌ کند و در اختیار جامعه بشری قرار می دهد.

از این رو اسلام چون سلامتي را نياز اساسي و ضامن بقاي نسل آدمي مي‌داند، راهکارهاي فراواني براي حفظ و تأمين آن پيش‌ روي بشر قرار مي‌ دهد که گوياي جامع نگري اسلام به موضوع سلامت مي ‌باشد.

معمولاً کسی را که بیماری جسمی نداشته باشد، سالم می نامند؛ در حالی که تعریف سلامت گسترده‌ تر از این است. سازمان جهانی بهداشت در تعریف سلامت معتقد است:«سلامت عبارت است از تأمین رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی؛ نه فقط نبودن بیماری و نقص عضو»

به این ترتیب کسی را که بیماری جسمی ندارد، نمی توان سالم دانست؛ بلکه شخص سالم کسی است که از سلامت روح نیز برخوردار و از نظر اجتماعی در آسایش باشد؛ زیرا پژوهش های علمی نشان مي‌دهد که ممکن است ریشه بسیاری از ناتوانی های جسمی، نابسامانی فکری و عاطفی باشد. مثلاً دلهره ها و ناراحتی ‌های فکری می تواند عامل مهمی در ایجاد بیماری های مختلف باشد.

بنابراین باید گفت: بهداشت، به معناي حفظ صحت است و در اصطلاح به مجموعه فعاليت‌ ها و اقداماتي که براي بهبود و ارتقاي تندرستي و توانايي فرد يا جامعه انجام شود، بهداشت مي‌گويند و شامل همه دانش ‌ها و روش‌ هايي است که به حفظ سلامت فرد و جامعه کمک مي‌کنند.

نظام بهداشت و سلامت در اسلام

آموزه ‌هاي اسلامي در سه محور اعتقاد، اخلاق و احکام به بشر ارائه شده‌اند؛ در محور نخست، عقيدۀ توحيدي، آدمي را از آلودگيِ شرک، الحاد و کفر پاک مي‌کند و در بُعد اخلاق، توصيه ‌هاي اخلاق نيکو، او را از پليديِ ظلم، کينه و حسد و هر زشتيِ ديگر پاکيزه مي‌کند، چنان که احکام فقه آدمي را از رفتار زشت و بيگانه‌ صفتي و همانند ديوانه مردن باز مي‌دارند؛ پس شايسته چنين دين الهي اين است که متديّنان به آن، از هر پليدي پاک و از هر آلودگي طاهر باشند، زيرا رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نظافت را همانند تقوا وظيفۀ همگاني و هميشگي و همه جانبه مي‌ دانست و همان‌گونه که قرآن کريم درباره تقوا فرمود: تا مي‌توانيد از خدا پروا کنيد: ﴿فَاتَّقُوا اللهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ﴾ (تغابن 16) آن حضرت نيز درباره نظافت فرمود: با هر ابزار که مي ‌شود، از نظافت و پاکيزگي پاسداري کنيد، زيرا بنيان اسلام بر نظافت و بهشت براي فرد نظيف آماده شده است.

محافظت و مراقبت در نظافت و بهداشت فردي و عمومي مورد تأکيد دين است و راهکارهايي هم در اين راستا پيشنهاد شده است.

اهمیت نظافت و بهداشت

اميرمؤمنان علی علیه السلام در این باره می فرماید: خانه ‌هايتان را از تارهاي عنکبوت پاکيزه نگه داريد، چرا که مايه فقر است.

بهداشت دهان و دندان

توصیه به مسواک، شیوه مسواک زدن، آثار مسواک زدن، پاداش مسواک زدن و توصیه به خلال کردن.

شيوه مسواک زدن:

راوي مي‌گويد: اميرمؤمنان علیه السلام دندان‌ هايش را از پهنا (بالا به پايين) مسواک مي ‌زد و غذا را با همه انگشتان دست مي‌خورد.

آثار مسواک زدن:

امام صادق علیه السلام فرمود: مسواک زدن دوازده ويژگي و فايده دارد: سنت پيامبر صلی الله علیه و آله وسلم است، دهان را پاکيزه مي‌کند، چشم را روشني مي‌بخشد، خدا را خُرسند، دندان ‌ها را سفيد، پوسيدگي دندان را برطرف و لثه را محکم و ميل به غذا را زياد مي‌کند، بلغم را مي‌برد، حافظه را تقويت، نيکي ‌ها ـ زيبايي ‌ها ـ را مضاعف مي‌کند و فرشتگان بدان شاد مي‌شوند.

پاداش مسواک زدن:

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم مي‌فرمايد: دو رکعت نماز با مسواک نزد خدا از هفتاد رکعت بدون مسواک محبوب تر است و نيز مي‌فرمايد: هرکس روزي يک بار مسواک زند خدا از او خشنود باشد و بهشت از آنِ اوست و هر کس روزي دو بار مسواک زند، روش پيامبران را ادامه داده است.

چیدن ناخن و شارب (سبیل)

امام صادق سلام الله علیه در مورد "چیدن ناخن و شارب" فرمودند:

پنهان ‌ترين جاي سکونت شيطان براي چيره شدن بر آدميزاد زير ناخن ‌هاست؛ همچنين مي‌فرمايد: چيدن ناخن ‌ها در روز جمعه از جُذام، ديوانگي، پيسي و کوري نگه مي‌دارد و اگر به چيدن نياز ندارد، اطراف آن را بتراش [بساب]؛ آن حضرت در جای دیگر مي‌فرمايد: هرکس روز جمعه ناخن ‌هايش را بگيرد و سبيلش را کوتاه کند؛ سپس بگويد: «بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ عَلَي سُنَّةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد»، در برابر هر يک پاداش آزاد کردن انساني از فرزندان اسماعيل به او عطا مي‌شود.

بهداشت روان

 آیات و روایات مربوط به بهداشت و روان در دو عنوان بهداشت عقل و دل.

عقل به معناي منع است و زانوبند شتر را از اين رو «عقال» گويند که شتر را از حرکت نابجا باز مي‌دارد. عقل در اصطلاح به عقل نظري و عملي قسمت مي‌شود. عقل نظري راهنماي انديشه بشر و عقل عملي راهبر انگيزه اوست.

اميرمؤمنان علي علیه السلام فرمود: بر عاقل است که خود را از مستي ثروت، مستي قدرت، مستي علم، مستي مدح و مستي جواني نگه دارد، زيرا براي هر يک از اين ‌ها بوي پليدي است که عقل را مي ‌زدايد و وقار را کاهش مي‌دهد. همان‌گونه که شرابخواري عامل مستي و زوال عقل و تعطيل نيروهاي ادراکي آدمي است، گناه نيز باعث مستي شديدتري است که عقل را معزول و انسان را از اِدراک سالم محروم مي‌کند؛ از اين رو نه تنها شراب، بلکه هر مُسکِري حرام است.

خلوت با زنان و همنشینی با گمراهان و زياد خنديدن نیز از عوامل بیماری و مرگ دل مطرح شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در این باره فرمودند:

چهار چيز مايۀ تباهي دل ‌هاست: خلوت با زنان [نامحرم] و گوش سپردن به آن ‌ها و پذيرفتن رأي آن‌ ها و همنشيني با مردگان. سؤال شد: اي رسول خدا! مجالست با مردگان چگونه است؟. حضرت فرمود: مجالست با هر گمراهِ رويگردان از احکام (دستورهاي) الهي.

همچنین آن حضرت فرمود: از خنده فراوان برحذر باش که دل را مي ‌ميراند.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله العظمی جوادی آملی